Na levoj obali reke Tise, odnosno u Novom Bečeju, nalazi se lokalitet Stari Grad, jedan od retkih preostalih svedoka srednjovekovne istorije Potisja. Ovaj lokalitet predstavlja neizbrisiv trag turbulentne prošlosti i strateške važnosti koju je ovo područje imalo tokom vekova.
Istorijski značaj Bečejske tvrđave
Prema istoričaru dr Zoltanu Čemereu, Bečejska tvrđava, smeštena na banatskoj strani reke Tise, prvi put se pominje u pisanim izvorima iz ranih decenija 14. veka kao castrum Haznus (1315. godine), a potom kao castrum Beche Bechey (1338. godine). Tvrđava je kontrolisala jedan od najprometnijih rečnih prelaza na donjem toku Tise, ključan za saobraćaj i trgovinu žitaricama, vinom i solju. Podno tvrđave razvilo se istoimeno naselje koje je tokom 15. veka postalo administrativni i privredni centar Torontalske županije, kojem su pripadala četiri tržna mesta, među kojima su Bečej i Bečkerek, te preko dvadeset seoskih naselja.
Bečejska tvrđava imala je dinamičnu istoriju, sa brojnim opsadama i promenama vlasti. Tokom 15. veka, njeni gospodari bili su srpski despoti, braća Taloci, a kasnije porodica Sokolji. Tvrđava je više puta bila meta turskih osvajanja, a najpoznatija opsada dogodila se 1551. godine kada su turske snage, predvođene rumelijskim beglerbegom Mehmed-pašom Sokolovićem, zauzele tvrđavu nakon četvorodnevne opsade.
Ova tvrđava bila je svedok važnih istorijskih događaja i ličnosti, uključujući posete kralja Karla Roberta I (1315), regenta Janka Hunjadija (1451), despota Đurađa Brankovića (1454-56), i mnogih drugih značajnih figura tog vremena. Tvrđava je igrala ključnu ulogu u nadzoru i kontroli rečnih prelaza, što je doprinosilo njenom strateškom značaju tokom vekova.
Arheološka istraživanja Starog Grada
Tim arheologa, istoričara, ronilaca i drugih stručnjaka je 2020. godine, nakon preliminarnih, neinvazivnih istraživanja iz 2019. godine, započeo arheološka iskopavanja i ispitivanja sa ciljem utvrđivanja tačnog izgleda nekadašnje tvrđave i stanja u kojem se nalaze njeni ostaci. Vođa ovog projekta bio je Raško Ramadanski, kustos arheolog Gradskog muzeja u Bečeju.
Tim je koristio sonar za neinvazivno ispitivanje rečnog korita kod lokaliteta, u saradnji sa tehničkom podrškom spasilačkog tima „Tisa“ iz Sente. Ovo istraživanje bilo je deo šireg projekta koji je imalo za cilj zaštitu i prezentaciju lokaliteta, uključujući demistifikaciju priča o brodolomima između dva Bečeja i otkrivanje olupine broda "Banat" potopljenog 1937. godine.
Arheološka istraživanja pod okriljem Narodnog muzeja Zrenjanin zvanično su počela 2022. godine, kako naglašava arheolog Aleksandar Šalamon. Ova istraživanja su se fokusirala na severni bedem, severnu kulu i okolni prostor. Otkriveni su zidovi debljine oko 3 metra, napravljeni od lomljenog kamena i opeke, visoki preko 4 metra, sa složenom strukturom koja uključuje krečni malter i opečno zidno platno.
Dokumentovana su dva sloja ruševina, koja svedoče o višestrukim napadima i opsadama koje su se dešavale tokom istorije tvrđave. Arheolozi su pronašli brojne artefakte koji osvetljavaju bogatstvo i način života u tvrđavi. Otkriveni su ulomci luksuzne keramike i porcelana, kao i uobičajene kuhinjske posude. Pronađeni su i brojni primerci novca iz različitih perioda i zemalja, uključujući ugarski, dubrovački, poljski, turski i češki novac.
Ovi nalazi ukazuju na raznovrsnu trgovinu i diplomatske aktivnosti koje su bile prisutne na ovom lokalitetu. Posebno značajan deo istraživanja čini otkriće vojnih artefakata, uključujući delove vojnog oklopa, olovna puščana zrna, metalne topovske kugle, vrhove strela i samostrela, kao i keramičke kalupe za izradu municije. Ovi nalazi
potvrđuju intenzivnu vojnu aktivnost koja se odvijala u tvrđavi tokom srednjeg veka.
Kulturni značaj i očuvanje
Dr Zoltan Čemere naglašava da Bečejska tvrđava i Stari Grad imaju ogroman potencijal za kulturno-istorijski turizam. Njihova revitalizacija mogla bi značajno doprineti očuvanju lokalnog identiteta i privrednom razvoju ovog kraja. Zahvaljujući podršci Ministarstva kulture i informisanja Republike Srbije i Opštine Novi Bečej, kontinuirano se ulažu sredstva u istraživanje, prezentaciju i očuvanje ovih lokaliteta.
U Gradskom muzeju Bečej, 2022. godine je bila otvorena izložba „Bečejska tvrđava“. Ova interdisciplinarna i inovativna postavka, koju je osmislio kustos arheolog Raško Ramadanski, imala je za cilj upoznavanje stručne i šire javnosti sa prostornim i hronološkim okvirima bečejske tvrđave.
Arheolog Aleksandar Šalamon, uz podršku Narodnog muzeja Zrenjanin, planira izradu monografije koja će obuhvatiti sve aspekte istraživanja Starog Grada, uključujući istorijske izvore, arhitekturu i pokretan arheološki materijal. Nakon objavljivanja monografije, planira se realizacija izložbe koja će javnosti predstaviti bogatu istoriju ovog područja. Pronađeni predmeti biće trajno deponovani u Narodnom muzeju Zrenjanin, ali je u planu da budu izloženi u Novom Bečeju kao deo kulturno-istorijskog identiteta lokalne zajednice.
Arheološka perspektiva Banata
U prošlosti, teritorija srednjeg Banata bila je privremeno ili trajno stanovište mnogih naroda. Svi ovi narodi ostavili su tragove svog prisustva, koji su svakodnevno otkriveni tokom arheoloških iskopavanja. Banat, sa svojim rekama koje su u dalekoj prošlosti bile važan prirodni resurs i glavne saobraćajnice, bio je ključno mesto za formiranje naselja i razvoj trgovine. Ovi prirodni potencijali uticali su na formiranje brojnih naselja, a arheološka istraživanja otkrivaju bogatstvo kulturnih slojeva, od neolita, eneolita, bronzanog i gvozdenog doba, do perioda keltskih i rimskih tragova i srednjeg veka.
